Κοντά στα Βαρδούσια και τη Γκιώνα φωλιάζει ένα μικρό χωριό, η Αρτοτίνα Δωρίδας. Τότε ήταν ένας τόπος γεμάτος γαλήνη. Εκεί πέρα, στα 1788, ένα πρωί αξημέρωτα, γεννήθηκε ένα παιδάκι. Μα στο κούτελό του ήταν γραμμένη με χρυσά γράμματα η λέξη ΔΟΞΑ. Το παιδί αυτό το βαφτίσανε Θανάση, το όνομα του παππού του. Είναι ο ευρύτερα γνωστός Αθανάσιος Διάκος.
Ο Αθανάσιος Διάκος είναι το απόλυτο πρότυπο ανδρείας, μεγαλοψυχίας και ομορφιάς. Ο πατέρας του ήταν ο βοσκός Γιώργος Μασαβέτας και η μητέρα του ήταν η Χρυσούλα Καφούρου. Ο παππούς του, Θανάσης Μασαβέτας και αυτός, ήταν τρομερός κλέφτης μαζί με τον Κωσταντάρη. Ήταν το τελευταίο από τα πέντε παιδιά της οικογένειας. Ο μικρός Θανάσης μεγάλωσε στην Αρτοτίνα, άλλοτε βοηθώντας τον πατέρα του με τα πρόβατα κι άλλοτε βλέποντας τα όπλα του παππού του ονειρευόμενος πως μία μέρα θα τα αποκτήσει και αυτός!
Οι γονείς του όμως έκαναν άλλα όνειρα για αυτόν. Ονειρεύονταν το παιδί τους να γίνει δεσπότης της Άμφισσας.Έτσι όταν ο Θανάσης έγινε 16 χρονών τον έστειλαν στο μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου να σπουδάσει εκεί. Ο νεαρός έγινε ψάλτης και δεν άργησε να δείξει πως είχε μουσικό ταλέντο. Η φωνή του ήταν σαν του αηδονιού! Σαν να κατέβαιναν όλοι οι άγγελοι από τους ουρανούς και έψελναν μαζί του. Έτσι όταν ο μητροπολίτης μία μέρα πέρασε από εκεί, άκουσε την αγγελική φωνή του και γοητεύτηκε με αποτέλεσμα να του προτείνει να τον κάνει Διάκο (έξου και το παρατσούκλι). Εκείνος δέχτηκε με μεγάλη χαρά.
Ύστερα από καιρό έγινε ένας γάμος στην Αρτοτίνα και κατά συνήθεια των Ελλήνων πυροβολούσαν και στον αέρα. Μαζί τους ήταν και ο Διάκος με το όπλο του παππού του. Πάνω στους πυροβολισμούς σκοτώθηκε ο γιος της Κοντογιάννενας, μίας πολύ ισχυρής οικογένειας από την Κοσταρίτσα. Για κάποιους λόγους, Τούρκοι και Έλληνες θεώρησαν τον Διάκο ως ένοχο. Κυνηγήθηκε λοιπόν και τον Δεκαπενταύγουστο αιχμαλωτίστηκε και φυλακίστηκε στο Λιδωρίκι. Μέσα στην φυλακή όμως ο Διάκος παρατήρησε πως τα σανιδένια κάγκελα της φυλακής ήταν σάπια και έτσι κατάφερε να τα σπάσει και δραπέτευσε μαζί με κάποιον Καφέτζο. Οι δύο άνδρες ανέβηκαν στα βουνά και έγιναν κλέφτες στα σώματα του Καπετάν Τσάμη και του Σκαλτσοδήμου. Στη πρώτη του μάχη ο Διάκος σκότωσε έναν Τούρκο με… ένα κλαδί αγριελιάς! Ύστερα από λίγο καιρό άλλο ένα γεγονός θα τον κάνει γνωστότερο στους Έλληνες: σε μία μάχη στη Ζελίτσα ο Διάκος κουβάλησε τον τραυματισμένο Τσάμη μακριά από την μάχη με κίνδυνο την ίδια του τη ζωή! Αργότερα ο Τσάμης είπε στα παλικάρια του: «Αν πεθάνω αυτός πρέπει να γίνει αρχηγός σας!» Αργότερα, στα 1811, οι κλέφτες χωρίστηκαν σε ομάδες. Την μία ομάδα διοικούσε ο Σκαλτσοδήμος και ο Διάκος. Αυτή η ομάδα κατέλαβε το αρματολίκι (= τόπος διοίκησης) του Λιδωρικιού με το εξής τέχνασμα: απήγαγαν από τα Μπαΐρια Φωκίδας την Κρυστάλλω Μπάμπαλη, κόρη ενός κοτσαμπάση (=φοροεισπράκτορας). Απείλησαν τον πατέρα της πως αν δεν πείσει τους προεστούς του Λιδωρικιού να παραδώσουν το αρματολίκι στους κλέφτες δεν θα την ξανάβλεπε ποτέ. Ο πατέρας της έκανε τα αδύνατα δυνατά για να πάρει πίσω την κόρη του. Το αρματολίκι του Λιδωρικιού μοιράστηκε στον Σκαλτσοδήμο και τον Διάκο. Ο Διάκος τότε έμαθε για ένα γεγονός που τον πείσμωσε να συνεχίσει τον Αγώνα κατά των Τούρκων: ο πατέρας του και ο αδελφός του ο Αποστόλης δολοφονήθηκαν στην Υπάτη επειδή τροφοδοτούσαν κλέφτες. Από ‘κείνη την ημέρα ο Διάκος άρχισε να αφανίζει τους Τούρκους όπου τους έβρισκε.
Τρία χρόνια αργότερα, το 1814, ο Διάκος μπήκε στην στρατιωτική σχολή του Αλή πασά στα Γιάννενα. Εκεί ο Διάκος έμεινε για δύο χρόνια και γνωρίστηκε και έγινε φίλος Οδυσσέα Ανδρούτσο, τον Καραΐσκάκη και τον Πανουριά αλλά και με τον μετέπειτα εχθρό του, Ομέρ Βρυώνη… Εκεί όμως ο Διάκος έπεσε στην δυσμένεια του Αλή πασά. Ο τελευταίος μισούσε τους ανθρώπους με αγαθές ψυχές, ίσως και να τους φοβόταν διότι ήσαν αντίθετοι με τα σχέδια του εναντίον των «γκιαούρηδων». Έτσι στα 1816 ο Διάκος έφυγε και αποχαιρέτησε τη στρατιωτική σχολή για πάντα. Γύρισε στον Σκαλτσοδήμο αλλά ο τελευταίος τον έδιωξε. Τον ζήλευε, επειδή κατά την διάρκεια της διαμονής του στον Αλή πασά ο Διάκος είχε δείξει μεγάλη επιείκεια ντόπιους παράνομους, με αποτέλεσμα να τον σέβονται Τούρκοι και Έλληνες. Έτσι ο Διάκος πήγε στον Ανδρούτσο στο αρματολίκι της Λιβαδειάς. Ο τελευταίος, εκτιμώντας το ήθος του, τις στρατιωτικές του γνώσεις και εμπειρίες, τον έκανε αρχηγό στα επτά πρωτοπαλίκαρα του.
Στα τέλη του 1819 ο Διάκος έγινε μέλος της Φιλικής Εταιρείας, όπως πολλοί άλλοι αγωνιστές του ’21, από τον Κωνσταντίνο Κοκοσιώτη. Λίγο καιρό αργότερα έγινε η ρήξη του Αλή πασά από τον Σουλτάνο. Ο Ανδρούτσος αναγκάστηκε να φύγει από το αρματολίκι της Λιβαδειάς, επειδή τον καταδίωκε ο Μπεχλιβάν πασάς, και να αφήσει την θέση στον Διάκο με κάμποσα παλικάρια. Αυτό λοιπόν είχε ως αποτέλεσμα το 1821 να βρει τον Διάκο ετοιμοπόλεμο διοικώντας μία δύναμη από εκατό άνδρες.
Όταν τον Μάρτη μπήκε η επανάσταση ο Διάκος έστειλε ένα παλικάρι του τον Βασίλη Μπούσγο να μάθει αν τα γεγονότα της Πελοποννήσου αληθεύουν. Δύο μέρες αργότερα ο Μπούσγος επέστρεψε και έφερε τα χαρμόσυνα νέα. Έτσι ο Διάκος, αφού πήρε άδεια στρατολογίας από τον διοικητή της Βοιωτίας με ένα απλό τέχνασμα, συγκέντρωσε μία μεγάλη στρατιωτική δύναμη και, αφού έκανε μία συγκινητική δοξολογία με τους Επισκόπους Ησαΐα και Νεόφυτο στην μονή του Οσίου Λουκά, επιτέθηκε στην τουρκοκρατούμενη Λιβαδειά. Η μάχη που ξεκίνησε φαίνονταν να μην είχε τέλος μιας και κράτησε τρεις ολόκληρες μέρες, από το βράδυ της 28ης έως το πρωί της 1ης Απριλίου. Εκείνη την ημέρα η Λιβαδειά έπεσε στα χέρια των Ελλήνων! Λίγες μέρες αργότερα έπεσε η Αταλάντη και η Θήβα και μετά κι άλλες ύστερα φυσικά από τις προτροπές του Διάκου. Άρα όλη η Βοιωτία και ένα μέρος της Φθιώτιδας ελευθερώθηκε από τον Αθανάσιο Διάκο!
Στις 8 Απρίλη ο Διάκος φτάνει με εξακόσιους άντρες στο κάστρο της Μενδενίτσας που ήδη έχει πολιορκηθεί από άλλους οπλαρχηγούς. Τους συμβουλεύει να καταλάβουν τους δρόμους ανεφοδιασμού του κάστρου. Το κάστρο της Μενδενίτσας έπεσε στα χέρια των Ελλήνων ύστερα από προτροπή πάλι του Διάκου. Ύστερα συμμετέχει στην αποτυχημένη απόπειρα κατάληψης της Υπάτης και των Καλυβιών Φθιώτιδας.
Κατά τα μέσα του Απρίλη έμαθε πως ο Χουρσίτ πασάς έστειλε στρατό να καταστείλουν την επανάσταση στην Στερεά Ελλάδα και στην Πελοπόννησο με στρατηγούς τον Ομέρ Βρυώνη και τον Μεχμέτ Κιοσέ. Ο Διάκος αποφάσισε να τους σταματήσει. Αυτός όμως είχε λίγους στρατιώτες και οι στρατηγοί των Τούρκων παραπάνω από 8 χιλιάδες. Το μυαλό του άστραψε και σαν καινούργιος Λεωνίδας αποφάσισε να σταματήσει τους Τούρκους κοντά στις Θερμοπύλες εκεί όπου στενεύει η γη ανάμεσα στην θάλασσα και στο βουνό. Συναντήθηκε με άλλους δύο οπλαρχηγούς, τον Πανουριά και τον Δυοβουνιώτη. Όλοι μαζί είχανε χίλιους πεντακόσιους στρατιώτες. Αποφάσισαν να κλείσουν τα τρία πιο βασικά περάσματα της περιοχής: ο Δυοβουνιώτης την γέφυρα του Γοργοποτάμου, ο Πανουριάς το χωριό της Χαλκωμάτας και ο Διάκος την γέφυρα της Αλαμάνας (= Σπερχειού) και τη Δαμάστα. Όλα τώρα ήσαν έτοιμα για την μεγάλη σύγκρουση…
Στις 23 Απρίλη ο τουρκικός στρατός χωρισμένος στα δύο επιτέθηκε στην Αλαμάνα και στον Γοργοπόταμο. Ο Δυοβουνιώτης δεν μπορούσε να κρατήσει την μεγάλη αυτή δύναμη και υποχώρησε. Στη Χαλκωμάτα οι άντρες του Πανουριά κλονίζονται από τις επιθέσεις των Τούρκων και υποχωρούν στο όρος Καλλίδρομο. Μεταξύ των νεκρών ήταν ο Επίσκοπος της Άμφισσας ο Ησαΐας, που ο Διάκος μαζί του είχε κάνει την δοξολογία στην μονή του Οσίου Λουκά. Όλοι οι Τούρκοι τώρα στράφηκαν στην γέφυρα της Αλαμάνας όπου τους περίμενε ο Αθανάσιος Διάκος. Ο Διάκος είχε μείνει μόνος τώρα.
Οι Τούρκοι αρχίζουν την επίθεση. Πετσοκόβουν τους Έλληνες κυριολεκτικά. Ο Μπούσγος παρακάλεσε τον Διάκο να φύγει. Ο Διάκος αρνείται. Παρόμοια απάντηση θα πάρει και ο ιπποκόμος του. Σαράντα-πενήντα άτομα μείναν γύρω από τον Διάκο και εκείνος δεν έλεγε να φύγει!
Το σπαθί του σ’ ένα από τα χτυπήματά του κάπου βρίσκει και σπάει. Πριν προλάβουν τα παλικάρια του να τού δώσουν άλλο μία σφαίρα τον χτυπάει στον δεξί του ώμο και αχρηστεύει το χέρι του. Πέφτουν πάνω του τότε οι Τούρκοι και καταφέρνουν να τον δέσουν και να τον ακινητοποιήσουν. Τον έβαλαν να καβαλήσει ένα μουλάρι και τον μετέφεραν στην Λαμία.
Εκεί συνάντησε τον Ομέρ Βρυώνη που όπως προαναφέρθηκε τον γνώριζε από τα Γιάννενα. Τον μετέφεραν στον Μεχμέτ Κιοσέ ο οποίος του πρότεινε να αλλαξοπιστήσει για σώσει την ζωή του. Ο Διάκος απάντησε περήφανα: «Εγώ Γραικός γεννήθηκα, Γραικός θελ’ να πεθάνω!»Ο Μεχμέτ και πάλι έδειξε συμπάθεια στον Διάκο. Ο διοικητής της Λαμίας όμως ο Χαλήλ μπέης απαίτησε τον θάνατο του. Έτσι αφού το βράδυ βασανίστηκε την επόμενη ημέρα οι Τούρκοι τον παλούκωσαν ζωντανό. Ο Διάκος κατά τη διάρκεια του μαρτυρίου του δεν έβγαλε ούτε ένα βογκητό. Μόνο ένα παράπονο βγήκε από το στόμα του προβλέποντας την Ανάσταση του Ελληνισμού:
«Για δες καιρό που διάλεξε ο Χάρος να με πάρει,
τώρα που ανθίζουν τα κλαριά και βγάζει η γη χορτάρι.»
Ήταν μία ηλιόλουστη κυριακάτικη μέρα της 24ης Απριλίου 1821, όταν ο Διάκος εξέπνευσε σε ηλικία 33 ετών…
Μέρα τ’ Απρίλη, πράσινο λάμπος,
Γελούσ’ ο κάμπος, με το τριφύλλι.
Ως την εφίλει το πρωινό θάμπος,
η φύση σάμπως γλυκά να ομίλει
Εκελαδούσαν πουλιά,
πετώντας όλο πιο πάνω.
Τα άνθη ευωδούσαν.
Κι είπε απορώντας:
«Πως να πεθάνω;»
(ποίημα του Κώστα Καρυωτάκη)
