Η επανάσταση του ’21 είχε ξεσπάσει για τα καλά. Η Λιβαδειά, το Γαλαξίδι, η Άμφισσα, η Θήβα και άλλες πόλεις είχαν ελευθερωθεί. Ο Χουρσίτ πασάς, καταλαβαίνοντας πως αυτή η εξέγερση δεν ήταν ασήμαντη, έστειλε τον Μουσταφάμπεη με 3.500 Αλβανούς να περάσει από το Ρίο-Αντίρριο και να πάει στην Τρίπολη. Έστειλε όμως και από την Ανατολική Ελλάδα τον Μεχμέτ Κιοσέ και τον Ομέρ Βρυώνη με 8.000 πεζούς και 800 καβαλάρηδες να καταστείλουν την επανάσταση και σε εκείνα τα μέρη. Το τρομερό αυτό στράτευμα ξεκίνησε από τα Γιάννενα στις 9 Απριλίου.
Στις 8 του Απρίλη οι οπλαρχηγοί Αθανάσιος Διάκος, Γιάννης Δυοβουνιώτης και Κομνηνός Τράκας (που του είχαν κολλήσει το παρατσούκλι «Τρακακομνάς») πολιορκούσαν την Μενδενίτσα. Η γνώμη του Διάκου ήταν να αφήσουν μία μικρή δύναμη να πολιορκεί το κάστρο και οι υπόλοιποι να αποκλείσουν τους δρόμους ανεφοδιασμού. Πέντε μέρες αργότερα το κάστρο της Μενδενίτσας ελευθερώθηκε αλλά οι Έλληνες οπλαρχηγοί δεν ήσαν εκεί για να το δουν. Είχαν φύγει βόρεια για να σταματήσουν τους Τούρκους που έρχονταν. Στις 10 Απρίλη συναντήθηκαν με τον Πανουριά και τον Κοντογιάννη. Αποφάσισαν να χτυπήσουν την Υπάτη. Κατάφεραν να εγκλωβίσουν τους Τούρκους στο φρούριο της και στις 18 Απρίλη κατέλαβαν και αυτό. Τα τουρκικά στρατεύματα όμως έφτασαν εκείνη την ημέρα στην Λαμία και οι Έλληνες υποχώρησαν. Στις 20 Απρίλη οι Έλληνες αποφάσισαν να χτυπήσουν τα Καλύβια. Δεν είχαν όμως την συνδρομή του Κοντογιάννη και έτσι η επιχείρηση δεν κράτησε πολύ. Την ίδια ημέρα αποτραβήχτηκαν στις Κομποτάδες όπου και στρατοπέδευσαν.
Όλοι μαζί είχαν 1.500 στρατιώτες και έπρεπε να πολεμήσουν έναν εχθρό που είχε έξι με εφτά φορές περισσότερο στρατό. Ο Δυοβουνιώτης πρότεινε να οχυρωθούν σε δύο σημεία κοντά στον Γοργοπόταμο καθώς η προφυλακή του τουρκικού στρατού είχε στρατοπεδεύσει στο Λιανοκλάδι και θα περνούσε από εκεί. Ο Διάκος όμως διαφώνησε λέγοντας πως έπρεπε να κλείσουν όλα τα περάσματα που οδηγούσαν στην Λοκρίδα, Βοιωτία και Φωκίδα. Με αυτή τη γνώμη τάχθηκε και ο Πανουριάς και δεν είχε καθόλου άδικο. Ο κύριος όγκος του στρατού ήταν στην Λαμία και θα πήγαινε κατά την Βοιωτία και τη Λοκρίδα. Άρα η γνώμη του Διάκου ήταν σωστή. Έτσι οι Έλληνες πήραν τις θέσεις τους: Ο Πανουριάς κατέλαβε την Χαλκωμάτα και την Ηράκλεια με 600 πολεμιστές, ο Δυοβουνιώτης την γέφυρα του Γοργοποτάμου με 400 άντρες και ο Διάκος με 500 δικούς του την γέφυρα της Αλαμάνας (= Σπερχειού) και τα Πουριά κοντά στη Δαμάστα που οδηγούσαν στις Θερμοπύλες. Ο Διάκος τοποθέτησε διακόσια διαλεχτά παλικάρια στην γέφυρα με αρχηγούς τον Καλύβα και τον Λεβεντογιάννη και ο ίδιος με τους υπόλοιπους κατέλαβε τα Πουριά.
Στις 23 Απριλίου ο Ομέρ Βρυώνης με το μισό στρατό επιτέθηκε στον Γοργοπόταμο που τον κρατούσε ο Δυοβουνιώτης. Το υπόλοιπο τμήμα του τουρκικού στρατού δεν είχε κινηθεί ακόμη. Μπροστά από το τμήμα του Δυοβουνιώτη ήταν ένας γίγαντας ο Μήτρος Βάγιας. Ο γίγαντας αυτός ήταν μαζί με άλλους τέσσερις συντρόφους του έτοιμοι να πολεμήσουν. Δεν πρόλαβαν όμως. Οι τουρκικές σφαίρες τους έριξαν και τους πέντε νεκρούς. Οι Έλληνες τα ‘χασαν βλέποντας τον Βάγια νεκρό, έπεσε το ηθικό τους. Λοιπόν όταν άρχισε η επίθεση των Τούρκων υποχώρησαν στο Δέμα. Το ιππικό του Ομέρ Βρυώνη τότε τους θέρισε και τους διέλυσε. Τώρα επιτέθηκε κατά του Πανουριά που είχε οχυρωθεί στην Ηράκλεια και στην Χαλκωμάτα. Δύο επιθέσεις έγιναν εναντίον του αντίστοιχα. Στη δεύτερη τραυματίστηκε ο Πανουριάς που πολεμούσε στην πρώτη γραμμή και υποχώρησαν στο Καλλίδρομο. Εκεί τους περίμενε η καταστροφή διότι ο Βρυώνης μετά την υποχώρηση του Δυοβουνιώτη είχε στείλει ένα τμήμα του στρατού του εκεί. Οι Έλληνες με πολύ κόπο κατάφεραν να ξεφύγουν. Μεταξύ των νεκρών ήταν και ο Επίσκοπος Άμφισσας, ο Ησαΐας. Τον κουβαλούσε πολύ ώρα ένα παλικάρι ο Μαρκόπουλος μα ο Επίσκοπος ήταν βαρύς και οι Τούρκοι πολλοί. Έτσι ο Ησαΐας κατέβασε τα όπλα του και τα έδωσε στον Μαρκόπουλο. Εκείνος δεν τα δέχτηκε.
-Παρ’ τα παιδί μου, τα χρειάζεται η πατρίδα πιο πολύ από εμένα! επέμεινε ο Ησαΐας. Οι Τούρκοι του πήραν το κεφάλι και την ώρα που προσευχόταν για την ελευθερία της Πατρίδας.
Τώρα οι Τούρκοι κατευθύνθηκαν στην γέφυρα της Αλαμάνας. Την ίδια στιγμή έφτασε και το τμήμα του Μεχμέτ Κιοσέ. Η μοίρα είχε επιλέξει ο Διάκος να παλέψει και με όλο το στράτευμα. Ο Διάκος μένει στην θέση του. Τα παλικάρια του περιμένουν την διαταγή της υποχώρησης. Δεν την ακούνε όμως. Ο Διάκος ήθελε να μείνει και να παλέψει. Γιατί; Είχε αποφασίσει να μείνει για να πεθάνει για να εκπληρώσει το χρέος του στην Πατρίδα. Μετά από περίπου δύο χιλιάδες τριακόσια χρόνια η μοίρα της Ελλάδας θέλησε να θυσιαστεί ένας δεύτερος Λεωνίδας να θυσιαστεί στο βωμό του ίδιου χρέους!…
Έχει αρχίσει ένα ψιλόβροχο. Οι πρώτοι Τούρκοι που φτάνουν στέκονται σε απόσταση. Το κάνουν γιατί απορούν πως τόσοι λίγοι Έλληνες δεν το βάζουν στα πόδια για να γλιτώσουν. Τα στρατεύματα κάποια στιγμή σταματούν. Και εκεί που ο τόπος πάει να ξαναβρεί την ησυχία του μία βροντερή φωνή ακούγεται από την μεριά των Τούρκων και αρχίζει η μεγάλη επίθεση… Τα παλικάρια που έχουν πιάσει την γέφυρα δέχονται την επίθεση με πυκνά πυρά. Μα οι Τούρκοι δεν είναι ένας απλός στρατός. Είναι μία θάλασσα που κάθε τόσο ρίχνει τα άγρια κύματά της πάνω στους Έλληνες. Η γέφυρα της Αλαμάνας δεν μπορεί να κρατηθεί… Το βλέπει ο Διάκος και στέλνει ενίσχυση στην γέφυρα από τα τριακόσια παλικάρια που έχει στα Πουριά, αλλά αυτό είναι μάταιο. Ο Καλύβας, ο Λεβεντογιάννης και άλλοι δυο στρατιώτες δεν το βάζουν κάτω. Τρέχουν σ’ ένα παλιό πανδοχείο και οχυρώνονται να συνεχίσουν πίσω από τους μισογκρεμισμένους τοίχους τον υπεράνθρωπο αγώνα. Τους βλέπει ο Διάκος και πεισμώνει πιο πολύ να μείνει. Αρχίζουν οι Τούρκοι να περικυκλώνουν τα Πουριά…
-Διάκο να φύγουμε! Να πολεμήσουμε αλλού τους Τούρκους! φωνάζει δίπλα του ο φίλος και υπαρχηγός του, Βασίλης Μπούσγος.
-Δεν φεύγω ούτε εγκαταλείπω τους συντρόφους μου! φωνάζει ο Διάκος και δείχνει το πανδοχείο από το οποίο ξεπροβάλλουν καπνοί από τις τουφεκιές…
Ο Μπούσγος με δάκρυα στα μάτια παρακαλεί τον Διάκο να φύγουν. Εκείνος μένει και πολεμάει χωρίς να δώσει απάντηση. Ο Μπούσγος φεύγει μαζί με τους περισσότερους… Ο Διάκος μετράει αυτούς που έχουν μείνει γύρω του. Όλοι μαζί είναι 48 παλικάρια. Ο ιπποκόμος του Διάκου, ο Ρουμάνης που επειδή ήταν αδύνατος και μικρόσωμος τον φώναζαν «Μπισμπιρίκο» ήρθε μπροστά του μαζί με την φοράδα του την φεγγαρόλουστη Αστέρω.
-Χανόμαστε Διάκο, κοίτα να γλιτώσεις! του φωνάζει ξέψυχα του πρότεινε τα χαλινάρια του αλόγου. Παίρνει κοφτή απάντηση που είναι και διαταγή μαζί:
-Καβάλα την και φύγε!
Ο Μπισμπιρίκος δεν έφυγε. Επέλεξε να μείνει και να πεθάνει μαζί με τον Αρχηγό…
Ο Διάκος βλέποντας τα παλικάρια να πέφτουν το ένα μετά το άλλο δίνει διαταγή να κατευθυνθούν στην Δαμάστα όπου είχε βράχους για να οχυρωθούν. Όταν έφτασαν είχαν απομείνει μόνο δέκα άνδρες. Αρχίζουν οι Τούρκοι την επίθεσή τους. Τα τουφέκια των Ελλήνων καίνε από την πολύ χρήση και πιάνουν τα σπαθιά και τα πιστόλια. Ο αδελφός του Διάκου, ο Κώστας, σκοτώνεται. Ο Διάκος με δάκρυα στα μάτια λέει:
-Αχ Κώστα, τι νέα θα πάρει αύριο η μάνα μας!
Και παίρνει το σώμα του αδελφού του και το χρησιμοποιεί σαν οχύρωμα! Κάποια στιγμή, όταν η μάχη εξελίσσεται σώμα με σώμα, το σπαθί του κάπου βρήκε και έσπασε. Συνεχίζει να πολεμάει αλλά μία σφαίρα τον χτύπησε στην κλείδωση του δεξιού του ώμου. Αφού αδειάζει και το πιστόλι του σε έναν εχθρό, πέντε Τουρκαλβανοί τον συλλαμβάνουν και τον δένουν γερά. Τον βάζουν με το ζόρι πάνω σε ένα μουλάρι και τον οδήγησαν στη Λαμία.
Οι 4 πολεμιστές που βρίσκονται στο πανδοχείο και συνεχίζουν την μάχη με το που βλέπουν τον Διάκο δεμένο ορμάνε να τον ελευθερώσουν. Σκοτώθηκαν λίγο πιο πέρα από τον αρχηγό τους…
Τελικά όταν φτάνουν στην Λαμία ο Διάκος συναντιέται με τον Ομέρ Βρυώνη. Αφού ξεπέζεψαν τον δεμένο από το μουλάρι τον έφεραν μπροστά του.
-Πως άφησες και σε πιάσανε ζωντανό ρε Διάκο; ρωτάει χαμογελώντας. Τον γνώριζε ήδη από την Αυλή του Αλή πασά στα Γιάννενα.
-Αν ήξερα πως δεν θα σκοτωνόμουν θα κράταγα μία σφαίρα για τον εαυτό μου, του απαντάει. Μετά τον πάνε στον Μεχμέτ. Κι ακολουθεί ο εξής διάλογος:
-Εσύ είσαι ο Διάκος;
-Εγώ είμαι.
-Γιατί πήρες τα όπλα και ξεσήκωσες κι άλλους;
-Για να ελευθερωθούμε ή να πεθάνουμε.
-Και τί να σε κάνουμε τώρα που μας χάλασες τόσο κόσμο;
-Ό,τι θέλετε.
-Και δεν λυπάσαι την ομορφιά σου και τη λεβεντιά σου;
-Στον Θεό θα παραδώσω ό,τι μου έδωσε.
-Ο Θεός σου τα ‘δώσε να τα χαρείς. Έλα στην υπηρεσία μου και θα ‘χεις ό,τι θέλεις.
-Ούτε σε υπηρετώ πασά, αλλά και αυτοί που σε υπηρετούν δεν σε ωφελούν. Αυτό που θέλω είναι να δω την πατρίδα μου λεύτερη.
-Αυτό δεν θα γίνει ποτέ άμα σε σκοτώσω.
-Η Ελλάς έχει πολλούς Διάκους και είναι χιλιάδες…
-Αν έρθεις μαζί μας και αλλάξεις την πίστη σου θα σώσεις την ζωή σου. Σκέψου και αποφάσισε.
-Πάτε κι εσείς στην πίστη σας να χαθείτε! Εγώ Γραικός γεννήθηκα, Γραικός θελ’ να πεθάνω!
Ο Μεχμέτ έδειξε συμπάθεια στον Διάκο. Αλλά ο διοικητής της Λαμίας ο Χαλήλ μπέης απαίτησε την άμεση θανάτωση του Διάκου. Έτσι το βράδυ υπέστη τρομερά βασανιστήρια. Το πρωί παλουκώθηκε ζωντανός από τους Τούρκους. Ήταν 24 Απριλίου 1821, ημέρα Κυριακή.
Η μάχη της Αλαμάνας πείσμωσε πολύ τους Έλληνες. Ο θάνατος του Διάκου τους εξαγρίωσε και έκανε τον Οδυσσέα Ανδρούτσο να γυρίσει στην Στερεά Ελλάδα. Επίσης έδωσε τον κατάλληλο χρόνο στον Κολοκοτρώνη να νικήσει στο Βαλτέτσι καθώς ο Βρυώνης ξεκίνησε πάλι από την Λαμία στις 7 Μαΐου. Ύστερα από τη μάχη ο Διάκος πέρασε στην μνήμη των Ελλήνων ως Άγιος.
Οι εικόνες περιέχονται στα βιβλία των Εκδόσεων Στρατίκη
